Στο κλασικό του Introduction à la politiques (1964), o Maurice Duverger επεσήμανε πως η πολιτική είναι Ιανική, δισυπόστατη.
Υφίσταται βεβαίως ως τέχνη του κυβερνάν, υφίσταται όμως και ως αγώνας.
Στην πρώτη εκδοχή, που θεωρητικά έλκει από την κλασική φιλελεύθερη πολιτική σκέψη και ερευνητικά εκβάλλει στον πλουραλισμό, η
πολιτική γίνεται αντιληπτή ως ένα κατά βάση τεχνικό πρόβλημα —ως άδολη
διαδικασία επιμερισμού αγαθών (κατά την παραστατική απεικόνιση του David
Easton), μέσω της λειτουργίας του Κράτους και άλλων κεντρικών θεσμών
διακυβέρνησης. Οι τελευταίοι προκύπτουν από κοινωνικό συμβόλαιο που οι
άνθρωποι συνάπτουν όταν, καθώς εντείνονται οι διαμάχες τους, εκχωρούν
δικαιοδοσίες και δικαιώματα προκειμένου να εξασφαλίσουν ατομική ασφάλεια και
κοινωνική ειρήνη.
Έλκοντας κατά βάση από τη μαρξική ανάγνωση της ιστορικής εξέλιξης με όλες
τις πολλαπλές θεωρητικές της παραλλαγές και μετεξελίξεις, η δεύτερη οπτική
επερωτά και αμφισβητεί όλες σχεδόν τις καταστατικές παραδοχές της πρώτης. Η πολιτική δεν είναι εδώ άδολος επιμερισμός αγαθών (ένα τεχνικό
πρόβλημα περί του καλύτερου δυνατού τρόπου διακυβέρνησης), αλλά αγώνας:
σύγκρουση-απόρροια συστηματικής κυριαρχίας. Στο θεωρητικό αφήγημα της
προσέγγισης αυτής δεσπόζει η άποψη ότι από την αυγή της δημιουργίας των
ανθρώπινων κοινωνιών στο προσκήνιο εμφανίζονται κυρίαρχες ομάδες —ομάδες που με
διάφορες κοινωνικές λειτουργίες και μέσα επιβολής επιτυγχάνουν ιδιοποίηση και
ατομική νομή του κοινωνικά παραγόμενου υπερπροϊόντος. Κοινωνικά συμβόλαια,
σύμφωνα με την οπτική αυτή, δεν υπήρξαν ποτέ —πότε, άλλωστε, και πώς θα
μπορούσαν να είχαν συναφθεί;— ενώ οι κεντρικοί θεσμοί διακυβέρνησης είναι
οργανικά επιφορτισμένοι με την οργάνωση της συστημικής κυριαρχίας. Έπεται πως
πραγματικό πρόβλημα της πολιτικής είναι η διερεύνηση των όρων συγκρότησης και
πρακτικής δυο βασικών, συχνά σύνθετων και πάντως ιστορικά μεταβαλλόμενων,
κοινωνικοπολιτικών κατηγοριών: των κυρίαρχων και των κυριαρχούμενων.
Οι πρώτοι αποσκοπούν στην παγίωση, τη θεσμική και αξιακή νομιμοποίηση και
αναπαραγωγή της πολύτιμης κυριαρχίας τους· οι δεύτεροι σε μεταβολή,
μεταρρύθμιση ή άρση της. Αυτή η αέναη αντιπαράθεση, με ό,τι περικλείει αποτελεί
το κύριο, το θεμελιώδες περιεχόμενο της πολιτικής. Συνάγεται πως στην
προσέγγιση αυτή η πολιτική των αντιπαραθέσεων, η συγκρουσιακή πολιτική,
όχι μόνο παθολογικό συμβάν της πυρηνικής πολιτικής δεν συνιστά, αλλά —το
ακριβώς αντίθετο— αποτελεί οργανικό και ερευνητικά αναντικατάστατο στοιχείο
της, το πλέον κομβικό πυρηνικό της στοιχείο.
Με φόντο το νέο «παγκοσμιοποιημένο» πεδίο άσκησης της πολιτικής, το μάθημα
αυτό —δεύτερο τμήμα της Εισαγωγής στην Πολιτική Επιστήμη— καταπιάνεται με αμφότερους τους γνωστικούς
της πόλους, τόσο με τον θεσμικό, όσο και τον συγκρουσιακό. Εκκινώντας από τη
διαπίστωση ότι οι πολιτικοί θεσμοί και κατοπτρίζουν κοινωνικά ισοζύγια
αλλά και τα διαμορφώνουν, η πρώτη ενότητα του μαθήματος (παραδόσεις 3-
6) διερευνά με κριτικό τρόπο σύγχρονους θεσμικούς διακανονισμούς –συντάγματα,
εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική εξουσία, γραφειοκρατίες, μορφώματα δημόσιας
διοίκησης.
Όμως η παγκοσμιοποίηση, με τη γενικευμένη υποχώρηση της παραδοσιακής
εντοπιότητας που την χαρακτηρίζει, τείνει να μεταφέρει το κέντρο του αναλυτικού
ενδιαφέροντος σε πεδία τόσο «πέρα» όσο και «κάτω» από το επίπεδο του εθνικού
κράτους. Πώς διαμορφώνεται το νέο τοπίο; Τι χαρακτηριστικά έχει η σύγχρονη
«υπερεθνική» πολιτική και πώς συνδυάζεται με τη δυναμική ανάδυση της
«υπο-εθνικής» (Παράδοση 2);
Οι προβληματισμοί αυτοί περί της υφής και των θεσμικών συνεπειών της
παγκοσμιοποίησης λειτουργούν ως γέφυρα για τη δεύτερη ενότητα του μαθήματος
(παραδόσεις 7-12) που διερευνούν το ευρύ πεδίο της συγκρουσιακής πολιτικής
—πολιτικής που, αν και σε συνάφεια με τη θεσμική, ασκείται ωστόσο στο περιθώριο
ή και στον αντίποδά της.
Πώς προκύπτουν οι συλλογικές διεκδικήσεις και τα κοινωνικά κινήματα; Γιατί
και πότε οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τις ρουτίνες της καθημερινότητας για να
εμπλακούν στις αβεβαιότητες της συλλογικής δράσης; Αν θεωρήσουμε ότι η υλική
αποστέρηση και η δυναμική προώθησης συλλογικών συμφερόντων αποτελούν βασικές
προϋποθέσεις για την εκδήλωση συλλογικής δράσης, είναι άραγε αυτές αρκετές; Τι
είδους πόρους κινητοποιούν τα συλλογικά υποκείμενα προκειμένου οι διεκδικήσεις
τους να είναι αποτελεσματικές;
Οι δύο ενότητες του
μαθήματος υποστηρίζονται από τα αντίστοιχα εγχειρίδια:
- Heywood, A. (2014) Εισαγωγή στην πολιτική, 4η
έκδοση, Αθήνα/Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο (εφεξής: Εισαγωγή), και
- DellaPorta, Donatella και Mario Diani (2010) Κοινωνικά
κινήματα: μια εισαγωγή (μετάφραση: Ξενοφών Γιαταγάνας,
Πρόλογος-Επιμέλεια Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης), Αθήνα: Κριτική (εφεξής Κοινωνικά
κινήματα),
καθώς επίσης και
το
Στο λεπτομερές
πρόγραμμα του μαθήματος που ακολουθεί (εδώ σε μορφή pdf) παρουσιάζονται οι γενικές αντιστοιχήσεις ανάμεσα στις θεματικές ενότητες
των παραδόσεων και τα συναφή τμήματα της ύλης.
Όπως είναι σε όλους γνωστό από το προηγούμενο εξάμηνο, άριστη πρακτική
είναι η κριτική μελέτη των συναφών κειμένων (με στόχο το γνωστικό «μεταβολισμό»
τους) πριν -και πάντως όχι πολύ αργότερα- από την ολοκλήρωση των
αντίστοιχων θεματικών. Σκόπιμο είναι και πάλι (όπως και στο πρώτο εξάμηνο) να
υπενθυμιστεί ότι ανάλογα με τη εξέλιξη του μαθήματος, κάποιες από τις θεματικές
που προγραμματίζονται ενδέχεται να παρατείνονται και πέραν της μιας παράδοσης
ενώ άλλες να συμπτύσσονται. Οτιδήποτε πέραν των δυο εγχειριδίων βρίσκεται
αναρτημένο στο διαδίκτυο, ενώ το μάθημα υπάρχει και με τη μορφή open class, στη διεύθυνση http://openeclass.panteion.gr/courses/TMB136/
Στα καθήκοντα των φοιτητών και φοιτητριών για το τρέχον εαρινό εξάμηνο
2016-17 περιλαμβάνεται ο κριτικός σχολιασμός του βραβευμένου ντοκιμαντέρ του Άρη Χατζηστεφάνου This is Not a Coup!, το οποίο θα προβληθεί
στο Αμφιθέατρο Σάκη Καράγιωργα ΙΙ, την Τρίτη 21 Φεβρουαρίου, στο πλαίσιο του διαρκούς σεμιναρίου του ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ
ΣΥΓΚΡΟΥΣΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ. Τα κείμενα ‒μέχρι 1.500 λέξεις‒ πρέπει να κατατεθούν πριν την πασχαλινή ανάπαυλα, την Πέμπτη 6 Απριλίου.
1. Θεσμική πολιτική – συγκρουσιακή
πολιτική: οι δυο όψεις του Ιανού
Εισαγωγική παρουσίαση των στόχων
του μαθήματος, με αναφορές στο δισυπόστατο χαρακτήρα της πολιτικής (και της
μελέτης της): η πολιτική ως τέχνη του κυβερνάν και η πολιτική ως αγώνας. Συνοπτική αναφορά στις βασικές αρχές που διέπουν τις δυο
προσεγγίσεις και αντιστοίχισή τους με τις γνωστικές ενότητες που θα μας
απασχολήσουν κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. Κοινωνικό συμβόλαιο, Κράτος,
συναφείς αναλυτικές και πολιτικές επιδιώξεις.
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα: Πρόλογος στην ελληνική έκδοση
2. Το πολιτικό περιβάλλον στα
χρόνια της παγκοσμιοποίησης
Η «παγκοσμιοποίηση» αλλάζει τον
τρόπο με τον οποίο συντελείται (και κατανοούμε) την πολιτική. Χωρίς οι
αρμοδιότητές και η παρουσία του να εξαλείφονται, είναι ωστόσο σαφές ότι το εθνικό
κράτος τείνει να χάσει την παραδοσιακή πρωτοκαθεδρία του. Με ποιους ακριβώς
τρόπους συντελείται αυτό και τι συνέπειες έχει στην άσκηση της πολιτικής; Η
συζήτηση αφορά τόσο τη θεσμική πολιτική, περί πολιτειακών διακανονισμών
(Ενότητα Α’), όσο και τη συγκρουσιακή, περί συλλογικών δράσεων και κοινωνικών
κινημάτων (Ενότητα Β’).
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα, κεφ. 2
Ενότητα Α’: Θεσμική πολιτική, o μηχανισμός της κυβέρνησης
3. Συντάγματα και δικαστική εξουσία
Συνοπτική απόδοση των αρχών της νεο-θεσμικής
προσέγγισης και χρησιμοποίησή της για την ανάλυση του χαρακτήρα και των μορφών
συνταγματικών ρυθμίσεων. Τι είναι και σε τι αποβλέπουν τα Συντάγματα; Πώς
υπεισέρχεται στη συζήτηση η έννοια του δικαίου; Ποιες οι αρμοδιότητες της
δικαστικής εξουσίας και ποια προβλήματα ανακύπτουν κατά τη λειτουργία της;
Διαβάστε: Εισαγωγή, κεφ. 15
4. Κοινοβούλια, νομοθετική εξουσία
Σε τι ακριβώς συνίσταται η
νομοθετική εξουσία και ποιες λειτουργίες επιτελεί; Πώς αξιολογείται η
γενικευμένη αποδυνάμωσή της κατά την τελευταία ιστορική περίοδο και πώς ο ρόλος
της διαφοροποιεί τα πολιτικά συστήματα (κοινοβουλευτικά – προεδρικά);
Διαβάστε: Εισαγωγή, κεφ. 14
5. Εκτελεστική εξουσία
Η συζήτηση περί αποδυνάμωσης της
νομοθετικής εξουσίας οδηγεί τον προβληματισμό στην διερεύνηση της εκτελεστικής
εξουσίας, του «πυρήνα του Κράτους». Διαφορετικές μορφές, δικαιοδοσίες και
αρμοδιότητες: προεδρικά, κοινοβουλευτικά και ημιπροεδρικά συστήματα. Πώς
αντιλαμβανόμαστε, στο πλαίσιο αυτό, την ανάδυση και λειτουργία υπερεθνικών
οργανισμών, όπως η ΕΕ;
Διαβάστε: Εισαγωγή, κεφ. 13
6. Γραφειοκρατίες και δημόσια
διοίκηση: αναγκαιότητα ή πρόβλημα;
Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο
«γραφειοκρατία»; Πρόκειται μόνο για το σώμα των διοικητικών υπαλλήλων ή
υποδηλοί κάτι πολύ ευρύτερο –έναν τρόπο οργάνωσης των λειτουργιών της πολιτικής
ζωής συνολικά; Σε κάθε περίπτωση, η επέκταση και ενδυνάμωση της γραφειοκρατία
–όσο «αναπόφευκτη» και αν φαντάζει- δημιουργεί προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Ποια είναι αυτά και πώς;
Διαβάστε: Εισαγωγή, κεφ. 16
Ενότητα Β’: Συγκρουσιακή πολιτική και κοινωνικά κινήματα
7. Κοινωνικά κινήματα: σκιαγραφώντας
έναν κλάδο
Συνοπτική εξέταση της εξέλιξης
της μελέτης των συλλογικών δράσεων και της ανάδυσης του πεδίου της
Συγκρουσιακής Πολιτικής. Πολιτικές ευκαιρίες, Οργανωτικές δομές, Πολιτισμικά
πλαίσια (αξιακές πλαισιώσεις) ως πόροι για την εμφάνιση των κοινωνικών
κινημάτων.
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα, κεφ. 1
8. Θεσμικές συγκυρίες – Πολιτικές
ευκαιρίες
Έχει υποστηριχθεί ότι οι συλλογικές
δράσεις (και πολύ περισσότερο τα κινήματα) εμφανίζονται όταν συντρέχουν
ευμενείς περιβαλλοντικοί παράγοντες –αυτό που η βιβλιογραφία αποκαλεί
«πολιτικές ευκαιρίες». Όμως οι ευκαιρίες συνυπάρχουν με «απειλές» και, σε κάθε
περίπτωση, πρέπει να νοηματοδοτηθούν ως τέτοιες με τρόπους που να εμπνέουν τη
διεκδικητική δράση. Πώς αναλύεται η περίπλοκη αυτή σύζευξη παραγόντων; Πώς το
πολιτικο-θεσμικό περιβάλλον επηρεάζει το κινηματικό φαινόμενο;
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα, κεφ. 8
9. Το οργανωτικό πρόβλημα και η
πρόκληση των δικτύων
Οι συλλογικές δράσεις
προϋποθέτουν οργάνωση. Έχει όμως υποστηριχθεί (με επαρκή ιστορική τεκμηρίωση)
ότι η θεσμοθέτηση απειλεί να ενσωματώσει τα κινήματα στις κανονικότητες
εναντίον των οποίων διαμαρτύρονται. Πώς ακριβώς τίθεται και πώς αντιμετωπίζεται
το πρόβλημα στον πρώιμο 21ο αιώνα; Είναι άραγε η πρόκληση των
«δικτύων» (αυτόβουλες πρωτοβουλίες στη βάση με χαλαρή σύνδεση) η απάντηση ή
απλή ανακύκλωση του προβλήματος; Τι διαφορετικές μορφές οργάνωσης υπάρχουν και πώς η αποτίμηση αυτής της πολυπλοκότητας
βοηθά στη διαχείριση των συναφών ερωτημάτων;
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα, κεφ. 5-6
10. Η συμβολική διάσταση: κουλτούρα
και αξιακές πλαισιώσεις
Ο τρόπος με τον οποίο οι
κινηματικοί δρώντες «αναγιγνώσκουν» την πραγματικότητα αποτελεί παράγοντα εκ
των ων ουκ άνευ προκειμένου για την ανάληψη σύντονων συλλογικών δράσεων. Η
κοινωνική αδικία, η ανισότητα κτλ, όσο πρόδηλες και αν είναι, δεν εμπίπτουν
απλώς στην αντίληψή μας μέχρις ότου επισημανθούν. Πώς γίνεται αυτό; Τι επιλογές
και διλήμματα αντιμετωπίζουν οι κινηματικές ηγεσίες και πώς εμπεδωμένα
πολιτισμικά μοτίβα επηρεάζουν την ανάδυση και συγκρότηση συλλογικών
ταυτοτήτων;
Διαβάστε: Κοινωνικά
κινήματα, κεφ. 3-4
11. Ρεπερτόρια δράσης και
συγκρουσιακοί κύκλοι
Τα κοινωνικά κινήματα ασκούν την
επίδρασή τους μέσα από τις δράσεις που αναλαμβάνουν. Πρόκειται για πολιτισμικά
προσδιορισμένες και σχετικά περιορισμένες πρακτικές που κληροδοτούνται
ανανεωνόμενες μόνο οριακά –εξ ου και ο όρος «ρεπερτόρια δράσης». Επισημαίνονται
τρεις βασικές μορφές: βία, παρεμπόδιση, σύμβαση. Σε τι συνίστανται, τι
πλεονεκτήματα παρουσιάζουν και τι προβλήματα (και κινδύνους) ενέχουν; Όταν οι
δράσεις διαχέονται για να αγκαλιάσουν μεγάλα τμήματα της κοινωνίας μιλούμε για
«συγκρουσιακούς κύκλους». Τι επισημαίνεται για τη δυναμική τους;
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα, κεφ. 7
12. Κοινωνικά κινήματα και
δημοκρατία: οι συλλογικές δράσεις στον 21ο αιώνα
Ποιο τοπίο διαμορφώνει ο νέος
αιώνας στις διεκδικητικές πρακτικές των κοινωνιών; Η γνωστή μας «υποχώρηση της
εντοπιότητας» που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση αποτελεί άραγε διεκδικητικό πόρο ή
απειλή; Τι σημαίνει «διεθνισμός» στις σύγχρονες συνθήκες και τι συνέπειες
μπορεί να έχει στο πλαίσιο της συστημικής κρίσης που σοβεί; Ποιοι κίνδυνοι και
ποιες προοπτικές ανοίγονται για τη δημοκρατία, την εμπέδωση και το βάθεμά της;
Με τι τρόπους συνέβαλαν τα κινήματα στην υπόθεση αυτή ιστορικά και τι
προκλήσεις ανοίγονται στο μέλλον;
Διαβάστε: Κοινωνικά κινήματα, κεφ. 9
13.
Ανακεφαλαίωση
Επανάληψη βασικών εννοιών του
μαθήματος και ανοιχτή συζήτηση.
